بررسی صحنه های نبرد حضرت علی(ع) در نگاره های خاوران نامه(نسخه فرهاد نقاش)

ابن حسام خوسفی حماسه دینی خاوران نامه را به تقلید از شاهنامه در سده ی نهم(ه.ق) سرود. موضوع این منظومه، بیشتر دلاوری های حضرت علی(ع) در نبردهای تاریخی و افسانه ای با پادشاهان بت پرست و موجودات عجیب در سرزمین خیالی خاوران است. این منظومه برای اولین بار، شش سال پس از مرگ شاعر توسط فرهاد، نقاش شیرازی به تصویر درآمده است. نگاره های این نسخه متعلق به مکتب شیراز دوره ی ترکمانی می باشد و هم اکنون 115 نگاره ی باقی مانده از این نسخه در موزه کاخ گلستان نگه داری می شود. اغلب نگاره های خاوران نامه با موضوع نبرد و جلوه های آن مصور گشته که از این میان آن چه با محتوی و درون مایه اصلی داستان های این حماسه در ارتباط است؛ صحنه هایی می باشد که حضرت علی(ع) درحال از بین بردن نیروهای اهریمنی نقاشی شده اند. در این پایان نامه تعدادی از این نگاره های مذکور مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در صفحات کتاب خاوران نامه، یکسان بودن محل قرارگیری تصویر و نوشته در همه ی صحنه ها جلب نظر می کند. صفحه آرایی بر ترکیب بندی عناصر هنری نگاره ها تأثیر به سزایی داشته است. تناسبات دقیق میان متن و تصویر در نگاره های بررسی شده، برگرفته از اسلوب ترکیب بندی متقارن در مکتب شیراز می باشد. در نبردهای علی(ع) این الگو به خوبی رعایت شده و هنرمند نگارگر، پیکره ی سوار بر اسب یا پیاده حضرت را بزرگ تر از بقیه پیکره ها تقریبا در مرکز تصاویر و نزدیک به فضای درونی یا کادر میانی جای داده است. در همه ی ترکیب بندی ها تأکید اصلی بر امام اول شیعیان و عنصر اصلی داستان های خاوران نامه بوده است. در این تصاویر علاوه بر شناسایی اصول کلی ترکیب بندی، علت تغییر ترکیب بندی در نبرد ایشان با موجودات افسانه-ای نیز مورد توجه قرار گرفته و به نظر می رسد، نگارگر در این تصاویر برای نمایش بهتر کثرت موجودات و تسلط قهرمان داستان بر این اهریمنان از الگوی ثابت قرارگیری عناصر در صحنه های نبرد فراتر رفته و از شگردهای دیگری بهره برده است. بسیاری از این ترکیب بندی ها مانند، ترکیب بندی منتشر، حلزونی، مورب و... در نگارگری ایرانی سابقه ی طولانی دارند. روی هم رفته هنرمند در تصویرسازی صحنه ها و عناصر نبردهای حضرت با جنگ آوران به متن وفاداری بیشتری داشته تا نبرد با موجودات افسانه ای.